Het gif en de zon

Sinds zijn overlijden op 36-jarige leeftijd in 1791 werd er gespeculeerd over een mogelijk niet natuurlijke dood van de excellerende componist Wolfgang Amadeus Mozart. Er deden verschillende theorieën de ronde over de aanleiding tot een niet natuurlijke dood. De belangrijkste aanleiding zou zijn opera ‘Die Zauberflöte’ zijn geweest. Mozart was vrijmetselaar. Hij leefde in een tijd van verlichting en juist in deze tijd woedde er een strijd tussen de wereldlijke macht en de kerk van Rome. Er zijn bronnen die beweren dat Mozart in zijn opera maçonnieke ‘geheimen’ had prijsgegeven en daarom vergiftigd werd. Maar in die tijd werd bij de Jezuïetenorde een moord ook toegestaan als er sprake was van laster of belediging van het geloof of de clerus. ‘Die Zauberflöte’ werd door de kerk op de Index van verboden werken geplaatst vanwege vermeende zonne-aanbidding. Auteur en docent Henk Schoonhoven (1942) gaat uitvoerig in op deze complottheorieën. Zijn verkenningen bieden een boeiend beeld over de tijd van Mozart en de opera ‘Die Zauberflöte’. Een uitgave die zowel voor maçons als niet-vrijmetselaars interessant is. Met afbeeldingen in zwart-wit en bronnenoverzicht.

Recensent: E. Mutter

Volgens de inleiding van dit boek zal de Duitse theoloog Jörg Lauster De Vrijzinnige Lezing van 2022 geven. In het kader daarvan verschijnt dit boek dat het denken van deze liberaal-protestantse theoloog voor een geïnteresseerd Nederlands publiek wil introduceren. Na een vertaald radio-interview met Lauster dat al een proeve geeft van zijn ideeën, geeft Rick Benjamins in vogelvlucht een overzicht van Lausters wetenschappelijke ontwikkeling en zijn centrale ideeën. Daarin staat centraal dat hij religie ziet als ‘levensduiding’, dus een voortdurende reflectie van individuen op ervaringen waarin het transcendente inbreekt in het leven van mensen in verleden en heden. In de volgende hoofdstukken worden de belangrijkste werken van Lauster besproken door Benjamins en Slob. Voor niet-theologen redelijk taaie kost en vanwege het feit dat het samenvattingen betreft af en toe enigszins saai. Lausters centrale ideeën zijn daarentegen boeiend. Tot nu toe is nog geen enkel werk van Lauster in het Nederlands vertaald, maar na lezing van dit boek is te hopen dat dat niet lang meer duurt.
Recensent: Dr. Taede A. Smedes

De brief aan de Hebreeën is met zijn lange zinnen soms moeilijk te begrijpen. Bovendien lijkt de brief af te rekenen met het Jodendom en het christelijk geloof ervoor in de plaats te stellen. Voor emeritus predikant Bart Gijsbertsen was dat lange tijd de aanleiding om de brief met een zekere argwaan te bekijken. In de afgelopen tijd herlas hij de brief, zo onbevangen mogelijk, om de eigen logica van het betoog op het spoor te komen zonder theologische vooringenomenheid. En dan blijkt dat Hebreeën allesbehalve vervangingstheologie is. In dit toegankelijk geschreven boekje presenteert hij zijn vertaling en uitleg.
Eigenlijk is de brief een betoog zoals een Joodse Schriftgeleerde zou doen, op basis van talloze citaten uit de Bijbel van Israël, Tenach. De auteur van de brief is vertrouwd met de Septuagint, die hij consequent gebruikt. Die vertrouwdheid veronderstelt hij ook bij zijn hoorders/lezers. Soms citeert hij uitvoerig, soms ook maar een paar woorden. Maar dan speelt de context altijd wel mee.
Nicodemus zou het geschreven kunnen hebben, zegt Gijsbertsen met een knipoog, de Farizeeër die in de nacht bij Jezus kwam en het nog twee keer voor Jezus opneemt; en wellicht is Paulus bij hem in de leer geweest voor zijn Messiaanse uitleg van Tenach, en niet andersom. Met de inzet bij de Zoon, die de belichaming is van het spreken van de Vader in Thora en Profeten, sluit de Hebreeënbrief volgens Gijsbertsen aan bij het evangelie van Johannes. De Hebreeënbrief vertoont meer ‘johanneïsche trekjes’, maar komt ook met een eigen en uniek thema.
Dat inzicht heeft geleid tot een nieuwe vertaling die op sommige punten verrassend anders is dan de gangbare. In het derde hoofdstuk verantwoordt Gijsbertsen zijn vertaalprincipes en -keuzes en presenteert hij zijn eigen vertaling. Ook geeft hij een overzicht van de citaten uit de Septuagint.
Drie opmerkelijke alternatieve vertalingen licht ik er even uit. Gijsbertsen kiest ervoor om nomos met Thora te vertalen, omdat nomos in de Septuagint de vertaling van Thora is, en de vertaling ‘wet’ een misvatting is voor wat de Thora is. Wat Thora dan wel is, moet dan toch nog wel uitgelegd worden, want de misvatting ligt ook al in het woord nomos besloten. Overtuigend vind ik de keuze om homologia (Hebreeën 3:1) niet met belijdenis, maar met bondgenootschap te vertalen. Bij het woord diathemenos (Hebreeën 9:16-17 – meestal vertaald met erflater) grijpt Gijsbertsen ook weer terug op de verbondsgedachte. Tegen de achtergrond van het Hebreeuws en het ritueel van de verbondssluiting (Genesis 17) betrekt hij dit woord op het dier dat bij de verbondssluiting geslacht wordt. Zo kan ook de vertaling verbond voor diathèkè volgehouden worden en het geeft de tekst een andere dynamiek. Ik vond het een vondst.
In zijn commentaar bij de tekst probeert Gijsbertsen steeds de logische opbouw van het betoog, dat in feite een intern Joods beraad is, te verhelderen. Daarbij legt hij steeds verbanden met het evangelie van Johannes. De inzet is de solidariteit van Jezus als Hogepriester met zijn volk Israël. Dat is de grond van Israëls herstel, waar het juist in de Hebreeënbrief om blijkt te gaan (vgl. Hebreeën 8 over het nieuwe verbond). Het hogepriesterschap van Jezus is een uniek thema in het Nieuwe Testament.
Dat leidt ten slotte tot de vraag wat deze brief betekent voor onze kijk op het Joodse volk en op Jezus zelf. De beantwoording daarvan ligt volgens Gijsbertsen buiten het bestek van zijn boek. Maar impliciet is zij natuurlijk wel aanwezig. Ik heb het getypeerd als een intern Joods beraad, waar wij – meer of minder brutaal – in meeluisteren.
Mij viel verder op – maar dit als aanvulling op het betoog van Nicodemus – dat er in de Hebreeënbrief enerzijds een polariteit (of parallellie) is tussen hemel en aarde, maar dat anderzijds de eigenlijke spanning is tussen het heden van de ballingschap en de toekomst van een herstelde stad in het beloofde vaderland, waar hemel en aarde elkaar raken. Een toekomst die allereerst aan Israël gegeven is en in Israël is gewaarborgd.
Ten slotte, de aanzet voor dit boek werd gegeven door de echtgenote van Gijsbertsen. Samen hebben Bart en Anneke de Hebreeënbrief vertaald en bestudeerd. Terwijl ik met deze bespreking bezig was, bereikte mij het bericht dat zij is overleden. Bart Gijsbertsen heeft het boek postuum aan zijn vrouw opgedragen. Moge haar nagedachtenis ook door dit boek tot zegen zijn.

Recensent: Kees de Vreugd

Nergens, niets en niemand / Douwe Halbesma

Het mentale leven van de mens is het geheel van breinvermogens en breinfuncties zoals denken, geheugen, begrijpen en analyseren. Mentale bevindingen zijn universeel; wie lacht of huilt wordt door iedereen begrepen. Mentale problemen hoeven niet, zoals praktische problemen, te worden aangepakt maar moeten onder ogen worden gezien. Mensen hebben het recht om gelukkig en vrij te zijn en dat zonder angst en gebrek. Er is geen mooier mens dan een vrij functionerend mens. Deze theorie wordt aan de hand van veelvoorkomende maatschappelijke en persoonlijke situaties nader verklaard en uitgewerkt. Voor geïnteresseerden in de menselijke geest geeft dit boek herkenbare beelden en inzichten die kunnen leiden tot een andere kijk op jezelf en op de maatschappij.

Recensent: Drs. P.C.B. de Jager

Rattenvangers van het onbehagen : verschijnselen, voedingsbodem, herhaling en voorkomen van het totalitarisme

De auteurs beschrijven in dit boek de groei van het onbehagen van veel mensen in de wereld. Onvrede groeit op veel punten: immigratie, financiële situatie, het gebrek aan transparantie van machthebbers enzovoort. Deze manifesteert zich in demonstraties, zoals van de ‘gele hesjes’. Onrust en onzekerheid kunnen onder omstandigheden de maatschappelijke en politieke stabiliteit bedreigen. Eerder heeft Hannah Arendt dit beschreven voor de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog. De schrijvers gebruiken vier vragen: wat is er vorige eeuw gebeurd in Duitsland (Hitler) en Rusland (Stalin), hoe kon ‘dit’ gebeuren, kan ‘het’ opnieuw gebeuren en tot slot: hoe kunnen we herhaling voorkomen? In prikkelende analyses wordt het huidig establishment, mondiaal, de maat genomen. De analyses zijn meer normatief dan objectief. Maar ze ademen beslist een sfeer van urgentie en zijn breed: het gaat over Nederland maar ook over andere landen. Het boek eindigt met adviezen voor individuen die een herhaling van gebeurtenissen die behoren bij een totalitair regiem willen voorkomen. Het boek bevat eindnoten en een korte literatuurlijst.

Recensent: Dr. G.H. Hagelstein