Gevaar van totalitarisme is de wereld nog niet uit

door Theo Krabbe

Het ontstaan van totalitaire regeringsvormen rond de Tweede Wereldoorlog (1939-1945), zoals die in Duitsland (fascisme) onder leiding van Adolf Hitler en in Rusland (communisme) onder leiding van Stalin, kan zich dat tegenwoordig herhalen? Zijn daarvoor voldoende noodzakelijke voorwaarden aanwezig? En gebeurt dat op dit moment alweer in sommige landen op de wereld? Op welke manier kunnen wij er aan bijdragen dat de geschiedenis wat betreft die twee totalitaire regeringsvormen van fascisme en communisme zich niet herhaalt?

Op die kwesties trachten Petra Bolhuis, Theo Meereboer en Gradus van Florestein een antwoord te vinden in het boek Rattenvangers van het onbehagen, dat onlangs bij Uitgeverij Van Warven te Kampen, die boeken op het gebied van religie en zingeving uitgeeft, verschenen is. Bolhuis en Meereboer zijn allebei filosofen, Van Florestein een voormalig psychiater en psychotherapeut. In hun boek gaan de drie auteurs in op de verschijnselen, de voedingsbodem, de herhaling en het voorkomen van totalitarisme.

Bolhuis, Meereboer en Van Florestein gaan daarvoor te rade bij de Duits-Amerikaanse Joodse filosofe en politieke denker Hannah Arendt (1906-1975), die uit Duitsland vluchtte vanwege het nationaal-socialisme en de Jodenvervolging. In haar diepgravende studie The Origins of Totalitarianism uit 1951 analyseert Arendt de historische achtergronden van de totalitaire staat. Aan de orde komen onder andere de vrijheid van het individu, de concentratiekampen, propaganda en geweld, de verdwijning van het verschil tussen feit en fictie, en het maken van de leugen tot waarheid. In een totalitaire samenleving gaat het er niet om dat de massa doet wat de leider denkt, maar dat de massa denkt zoals de leider denkt. En wie niet denkt zoals de leider is een vijand van de staat. Die mag vernederd, opgesloten, vernietigd en uitgemoord worden. Hitler liet zich leiden door de ideologie van het sociaal-darwinisme en streefde naar een superieur zuiver Arisch ras. Stalin hing het historisch-materialisme aan, volgens welke de geschiedenis zich als vanzelf ontwikkelt richting de communistische heilsstaat. Tegenstanders werden in Siberische strafkampen opgesloten of direct uit de weg geruimd. “In tegenstelling tot een totalitaire beweging, is een totale heerschappij alleen mogelijk in landen met een grote massa overbodigen, die gemist kunnen worden zonder dat het tot een desastreuze ontvolking leidt”, voegde Hannah Arendt er aan toe.

De totalitaire systemen van fascisme (1933-1945) en communisme (1929-1953) zijn uniek in de geschiedenis. Ze waren nog niet eerder voorgekomen. Maar het gevaar van het totalitarisme is de wereld nog niet uit. Globalisering en automatisering dragen bij aan de ellende en de armoede van burgers. “Vanuit de onvrede en de haat die hieruit voort kunnen vloeien wordt een voedingsbodem geschapen die het risico vergroot dat de burger opgaat in een verleidelijke politieke beweging die met leugens, onkunde en nepnieuws een betere economische situatie belooft”, schrijven Bolhuis, Meereboer en Van Florestein. “Vanuit hun wanhoop en uitzichtloosheid kunnen burgers mogelijk zelfs hun ziel uitleveren aan die politieke bewegingen die van hen een offer vragen opdat hun economische situatie in de verre toekomst zal verbeteren, of opdat het heil van hun ziel in het hiernamaals is gewaarborgd”. In het westen zijn de noodzakelijke voorwaarden voor het totalitarisme echter niet voldoende aanwezig. Ook al ondermijnen uitspraken van populistische politici als Thierry Baudet van Forum voor Democratie en Geert Wilders van de Partij voor de Vrijheid de democratie. Wel wijzen de drie auteurs indringend op het gevaar van islamitische terreurbewegingen en de totalitaire regimes in China, waar Oeigoeren (moslims) naar strafkampen worden verbannen, en in Myanmar, waar de boeddhistische meerderheid de islamitische minderheid van de Rohingya’s uitmoordt.

Of individuen een steentje kunnen bijdragen aan het voorkomen van totalitarisme? Daar zijn de twee filosofen en de voormalige psychiater en psychotherapeut ten stelligste van overtuigd. Zo kunnen burgers zich aansluiten bij een wereldwijd platform dat ijvert voor de bestrijding van nepnieuws, voor het behoud van de democratie, voor het milieu en voor een rechtvaardige samenleving. Voor het eigen oordeel is het individu tegenwoordig echter volledig op zichzelf teruggeworpen. “We kunnen dan gemakkelijk ten prooi vallen aan het gevoel dat het er allemaal niet toe doet en dat we als enkeling niets bijdragen aan de gebeurtenissen. Hierbij moeten we gaan vertrouwen op de medemensen van ‘goede wille’. Onze zoektocht naar het goede staat niet geïsoleerd in de wereld; veel mensen zoeken naar het goede, ieder op zijn of haar eigen manier.” En daar hoort ook kritiek bij. “Kritiek hebben op elkaar is ook te zien als een manier om elkaar te helpen bewust te worden van ons denken en handelen. En misschien is het monddood maken van kritiek wel een noodzakelijke voorwaarde voor het ontstaan van een totalitair systeem.”

 

Auteurs : Petra Bolhuis, Theo Meereboer, Gradus van Florestein.

Harry Smit in gesprek met Luuc Smit over ‘Een sterke Vrouw’

Harry Smit (auteur van ‘Een sterke vrouw’) ging in gesprek met zijn broer Luuc (voorzanger van de Joodse gemeente in Zeeland). Harry Smit geeft met zijn nieuwe boek een veelzijdige kijk op de rol van de vrouw in de Talmoed

Klik hier voor het beluisteren van de podcast

Wat hakkelend en zoekend. Zo begon Cees den Heyer een preek, college of toespraak. Hij proefde de woorden voor, tastte de omgeving af en bleef al pratend nadenken. Eenmaal op gang nam hij iedereen mee, of het nou om een kerkgemeente ging of zijn familie op een bruiloftsfeest. Zijn geleerdheid kon hij vertalen naar het gewone menselijke leven.

In de honderden preken die Cees zelf als jongen aanhoorde in de gereformeerde kerk, eerst in Scheveningen en later in Barendrecht, had hij die verbinding gemist. ‘Omdat ik de orgelpijpen en glas-in-loodraampjes al vaak had geteld deed ik gaandeweg steeds meer moeite te begrijpen wat er vanaf de hoge en verheven kansel werd verteld’, schreef hij in zijn theologisch zelfportret Ruim geloven. Meestal raakte hij tijdens de preek het spoor bijster.
Later zou hij alleen nog diensten bezoeken met voorgangers die hem inspireerden en dat waren niet degenen voor wie het geloof een zekerheid was.

Zekerheden had hij als kind meegekregen. Cees groeide op in een gereformeerd nest. Opa van vaderskant was visser en zwaar in de leer. Zijn kleinzoon vertelde hij hoe hij te midden van hoge golven in de Noordzee doodsangsten had uitgestaan. ‘Dan leer je wel bidden’. Opa van moederskant zat in de koopvaardij. Ook hij was gereformeerd, maar blijmoediger. De ouders van Cees waren niet erg streng in de leer. Op zondag wel twee keer naar de kerk, vader als organist zeker. Cultuur stond hoog in het vaandel, dansen was weer te frivool. Cees probeerde dat later tevergeefs in te halen.

Cees was een rustige jongen. Hij deed het goed op school. Met zijn jongere zus vermaakte hij zich met spelletjes, zoals zoveel mogelijk plaatsnamen opnoemen met de letter ‘a’ of kijken wie bij een klassiek muziekstuk het snelst wist van welke componist het was. Vooral Bach kenden ze goed. Cees bleek al jong een talentvol schaker. Hij deed mee aan toernooien, schaakte simultaan tegen grootmeester Jan Hein Donner en speelde tegen dichter Cees Buddingh.

De bijbel vond Cees interessant, al zette hij al jong vraagtekens bij bepaalde zekerheden. Hoe kon je het scheppingsverhaal rijmen met de evolutieleer?

Neus in de boeken
Net toen Cees de catechisatieles welletjes vond, werd zijn aandacht getrokken door een meisje. De bijeenkomsten werden opnieuw interessant. Adry en hij werden een stel. Omdat hij op de hbs in Rotterdam goed was in exacte vakken, besloot Cees farmacie te gaan studeren in Utrecht. Maar hij miste menselijke vraagstukken en in 1964 ‘zwaaide’ hij ‘om’ naar theologie in Kampen.

Een vriendelijke jongen, zo werd hij ervaren door medestudenten en vrienden. Iemand die diep de theologische stof indook, discussie leuk vond, maar wel met respect voor wederzijdse standpunten. Daarnaast hield Cees van een dispuutsfeest, goed eten, drinken en vrolijkheid.
Op zijn vijfentwintigste trouwde Cees met zijn Adry. Zij wist allang dat zij een man had getroffen die altijd met zijn neus in de boeken zat. Cees verslond niet alleen theologie, maar ook biografieën, geschiedkundige boeken en romans. Op vakanties moesten ze altijd kijken of de caravan niet te zwaar was. met boeken tot in de keukenkastjes opgestapeld. Praktische zaken lagen hem minder. Cees achter een grasmaaier zag er nooit natuuIn de jaren zeventig werden Coen, Maaike en Ineke geboren. Cees las als vader evenveel, soms met een kind op schoot. Toen ze groter werden, leerde hij ze schaken. Als kind gingen ze mee naar de kerk, maar hij liet ze vrij in wat ze wel of niet wilden geloven. Toen hij zijn jongste dochter hielp met een werkstuk over schepping en evolutie, liet hij haar vooral zelf nadenken.

Hij werkte nu als wetenschappelijk assistent en later medewerker bij de Kampense Theologische hogeschool. Aan het eind van een werkdag genoot hij van eten met het gezin, maar na de avondkoffie vertrok hij naar zijn studeerkamer. In de huizen waar ze woonden waren zijn studeerkamers identiek: twee bureaus tegen elkaar aan, één om aan te schrijven en de ander om aan uit te zoeken, en drie wanden stampvol boeken.

Den Heyer, die in 1992 hoogleraar Nieuwe Testament en Bijbelse theologie werd, was met zijn boeiende verteltrant populair bij de theologiestudenten. Hij daagde ze uit om tegen zijn vrijzinnige opvattingen in te gaan, om te laten zien dat je ergens anders over kon denken. Ook gaf hij toekomstige predikanten mee dat ze op de preekstoel eerlijk mochten zijn over hun eigen vragen en twijfels.

In het voorjaar van 1997 kwam zijn boek Verzoening uit, waarin hij tot de conclusie komt dat de verzoeningsleer waarbij Jezus is gekruisigd om God en mensen te verzoenen niet als dogma terug te vinden is in de bijbel.
Deze vrijzinnige geluiden zongen al langer rond binnen de toenmalige Gereformeerde Kerken in Nederland. Theologen als Herman Wiersinga en Harry Kuitert hadden het pad gebaand, en ook vele kerkgangers zagen de bijbel meer als mensenboek vol diepe symboliek.
Daarom was de bijbeluitlegger vooral verbaasd toen bleek wat een storm zijn boek veroorzaakte. Hij kreeg brieven van mensen binnen de kerk en aan de rand die waren opgegroeid met een geloof van schuld en zonde en zich door zijn boek bevrijd voelden. Aan de andere kant was er de orthodoxe flank voor wie de verzoeningsleer het hart van het geloof was. Een ‘valse profeet’ werd hij genoemd. Wildvreemden belden ’s nachts naar zijn huis. Toen Adry op een keer slaperig de telefoon opnam, riep een onbekende: ‘U en uw man gaan naar de hel.’

De aimabele theoloog hield niet van toestanden, maar stond wel vierkant achter de inhoud van zijn boek. De orthodoxe gemoederen binnen de gereformeerde kerken waren zo verhit dat het landelijk kerkbestuur, de synode, er iets mee moest. Parallel aan het wachten op een kerkelijk vonnis, ging Den Heyer op tournee door het hele land om over zijn boek te vertellen aan een gretig publiek.

In 2000 besliste de gereformeerde synode dat de nieuwtestamenticus weliswaar binnen de ruimte was gebleven die hij had als kerkelijk hoogleraar, maar ‘onvoldoende de strekking en de kracht van de klassieke verzoeningsleer had gepeild’. Dat laatste kwetste Cees den Heyer, juist omdat hij bij de bijbeluitleg zo gewetensvol te werk ging en het dogma van de verzoening niet veroordeelde. Hij was uitgeput van het voortdurend ter discussie staan. Eind 2001 nam hij vervroegd afscheid van de Kampense theologenopleiding en hoewel dat pijnlijk was, betekende het emeritaat ook opluchting.

Even wanhopig
Als je dit alles van tevoren had geweten, had je het boek dan niet geschreven?, vroegen mensen hem weleens. ‘Gelukkig weten we niet alles van tevoren’, reageerde hij.
In de jaren die volgden werkte Cees als docent Bijbelse theologie aan het vrijzinnige doopsgezind seminarie in Amsterdam, waar hij met open armen was ontvangen.
Een harde klap was het overlijden van dochter Maaike op 41-jarige leeftijd aan kanker. Haar te zien vechten voor haar leven en het overlijden waarbij ze man en kinderen moest achterlaten, bedroefde hem intens. In zijn toespraak bij haar afscheid kwam het woord God niet voor. Jaren later vertelde hij in het EO-programma Het vermoeden dat de bijbelse troost vooral had gezeten in de herkenning dat mensen eeuwen voor hem even wanhopig waren geweest.

Hij pikte de draad van zijn leven op, al bleef het verdriet. De geleerde met zijn zittend beroep en bourgondische leefwijze ging na de diagnose suikerziekte gezonder leven. Met Adry maakte hij wandelingen langs de IHij bleef lezen en schrijven. Zijn fascinatie voor de figuur van Jezus als mens was er altijd geweest. Drie jaar geleden kwam zijn lijvige boek Jezus, een mensenleven uit.

Na dit levenswerk vond hij het wel genoeg. Hij bleef lezen, ook voor zijn twee boekenclubs. Met Adry maakte hij reizen. Op een groepsreis zei hij desgevraagd tegen medereizigers dat hij geschiedenisleraar was geweest, hij had geen zin in theologische discussies.

Liefde
Hij oriënteerde zich op wat nu het belangrijkste was: zijn vrouw, kinderen en acht kleinkinderen. De betrekkelijkheid van dingen. De verwondering over hoe wij als mensen onderdeel zijn van zo’n groot geheel.

Op 20 maart reden hij en Adry met de auto naar een bos om te wandelen. Op de terugweg kregen ze een ernstig ongeval waarbij de auto tegen de railing van een brug kwam en beiden ernstig gewond raakten.

In de passietijd lag Cees in het ziekenhuis in Zwolle. Toen hij wat leek op te knappen, luisterde hij naar de muziek van Bach. In het ziekenhuis werkte een geestelijk verzorger die student was geweest bij Cees. Ze voerden een gesprek waarin hij woorden gaf aan het hart van zijn geloof: de verbondenheid van mensen in liefde.

Ondertussen bleef hij beschouwer. Verwonderd keek hij toe naar de gang van zaken in het ziekenhuis. Tegen zijn zoon zei hij: ‘Ik zou er een boek over kunnen schrijven’.
Cees den Heyer werd geboren op 6 april 1942 in Scheveningen en overleed op 31 maart 2021 in Zwolle.

Door Marlies Kieft   Uit Trouw van 10 mei 2021

 

Miny Potze geeft zicht op onze levensreis aan de hand van sprookjes over de schaduw. Alleen door bewustwording en aanvaarding van het leven kan een mens in vrede oud worden. Ze nodigt de lezer uit om dit proces actief in te gaan.
Schaduw en licht
Wijsheid komt niet met de jaren. Zoveel is duidelijk als je dit boek hebt gelezen. Het is hard werken. ‘Werken’ met een knipoog want het komt neer op loslaten, terugkijken, reflecteren en aanvaarden. Ook de minder mooie dingen in je leven mogen gezien en omarmd worden. Soms zijn er onuitgewerkte zaken uit de jeugd of kindertijd die opnieuw beleefd moeten worden om ze te verwerken en los te laten. Potze geeft daarvan een treffend voorbeeld over hoe zij en een collega voortdurende de strijd met elkaar aangingen. Pas na haar pensioen kon ze dit rechtzetten. Ze kreeg daar de kans voor en greep die ook op het juiste moment. Dit noemt zij de schaduw onder ogen zien om het licht te ontdekken.
Vergeving speelt een belangrijke rol in de laatste fase van het leven. Wie niet kan vergeven en aanvaarden dreigt een zuurpruim of zeurkous te worden en valt ten prooi aan verbittering. Als het ik en het ego bij het ouder worden minder belangrijk worden, kan er ruimte komen voor ‘Uw wil geschiedde’ of een eenheidservaring waarbij je even opgetild wordt. Maar dat gaat niet vanzelf. Potze schrijft maar daagt de lezer ook uit om te gaan schrijven. Schrijven over je leven, je biografie kan namelijk een belangrijk hulpmiddel zijn om je leven te aanvaarden.
Sprookjes
Potze illustreert de levensreis met het beeld van het Duikbootmodel. Ons lichaam en onze prestaties volgen een curve die zijn hoogtepunt bereikt rond het 40e levensjaar. Dit is de buitenkant. Parallel loopt de binnenkant met de geestelijke ontwikkeling. Die curve zit onder water en bestrijkt het pad van de ziel en het ego. Hier behandelt Potze de begrippen ego-integriteit en ego-transcendentie. Ook het begrip generativiteit legt ze uit; leven met de volgende en de vorige generatie. Soms wordt je moeder (mantelzorger) voor je eigen moeder. In deze fase komt ruimte voor onze zachte kant, liefde, lichtheid en compassie. De laatste levensfase illustreert Miny Potze aan de hand van sprookjes en de reis van de held. De held staat voor uitdagingen, ontmoet weerstand, heeft helpers en doorstaat beproevingen. Uiteindelijk vindt de held zijn bestemming maar vaak pas nadat hij de schaduw onder ogen is gekomen. Zijn kijk op de wereld is veranderd en hij gaat gelouterd verder. Zo moet de ouder wordende mens leren zien wie hij of zij werkelijk is. Pas dan kun je het leven leiden zoals het is bedoeld.
Potze onderbreekt haar relaas regelmatig met verhalen, interviews en sprookjes. Dat zijn soms wat lange lappen tekst waardoor de vaart uit het verhaal gaat en de lezer steeds moet schakelen. Potze verklaart de sprookjes en boort verschillende lagen aan. Het eerste niveau zit op de laag van het kindersprookje maar het diepere niveau raakt de ziel. Zo laat de auteur ons sprookjes opnieuw beleven. Fysiek gezien is het leven na het vijftigste levensjaar een tijd van verlies, maar vanuit het oogpunt van de ziel kan het een tijd van groei zijn om gewoon te mogen zijn. Het willen en streven mag de oudere mens loslaten.
Diplomaverbranding
Terugkijken op je leven kun je ook samen doen met een vriendin. Door naar elkaar te luisteren zonder adviezen te geven en zogeheten ‘wekkende’ vragen te stellen kun je bijdragen aan het proces van verdieping bij de ander. Opruimen hoort ook bij de jaren na je pensioen. Dat kan zijn: kleiner wonen, spullen wegdoen, bezit verminderen, boeken doorgeven en je papieren opschonen. Wat heb je uiteindelijk aan diploma’s en papieren na je pensioen? Potze bedacht er een mooie ceremonie voor. Samen met haar vriendinnen verzamelt ze haar diploma’s en steekt de fik erin. Een dapper en sterk ritueel waar ze best wat meer woorden aan had mogen wijden maar waar ze in vijf regels mee klaar is.
Volgens sjamaanse traditie is het uitspreken van dankbaarheid naar ouders en het leven een waardevol element. Miny Potze vindt haar leven in haar tachtigste levensjaar nog zeker niet voltooid. “Iedere dag doen zich weer momenten voor waaruit ontwikkelpunten naar voren komen.” Zo inspireert ze de lezer tot bewust en vredig ouder worden.

Recensent: Els Vegter