Recensie : ‘De erfenis van Pilatus’
Godsdienstwetenschapper Anne-May Wachters-van der Grinten heeft met dit nieuwe boek haar cursussen over de christelijke oorsprong van het anti-judaïsme en antisemitisme gebundeld. Het boek opent met de kleine natie die joden al sinds de zesde eeuw voor Christus vormden rondom de heuvels van Juda.
Hoofdstuk II, Historische achtergrond Jodendom, van 1000 voor tot 76 na Christus’, beschrijft hoe het anti-judaïsme ontstond en zich verder heeft ontwikkeld in het Nieuwe Testament, hoe een afwijkende minderheid zich tegenover wisselende meerderheden heeft kunnen handhaven en hoe ‘wij’ tegenover ‘zij’ heeft kunnen ontstaan.
Het derde hoofdstuk, Kerkvaders en keizers, begint met het punt: “Het Nieuwe Testament als bron van kritiek op de joden geeft de gespannen sfeer weer tussen christenen en joden in de decennia na de Joodse Oorlog, dus tussen 40 tot 80 jaar ná Jezus’ dood” (blz. 43). Hierin beschrijft de auteur de redactielagen waaruit de geschriften van het Nieuwe Testament zijn opgebouwd en hoe christenen oude teksten op woorden van Jezus hebben betrokken. Deze teksten werden de basis voor de Adversus Judaeos literatuur, een verzameling geschriften tegen de joden. Ze documenteert dit met een selectie van enkele bekende/beruchte teksten: gesprekken, preken, commentaren en traktaten. Deze zorgden voor het isolement van de joden en de argumentatie die de Kerk ontwikkelde.
Tijdens De middeleeuwen (hoofdstuk IV) herhaalt zich dit proces van enerzijds beschermen en anderzijds beperken voortdurend. De Kerk volgt de overheden van de verschillende landen en staten, en andersom. Toch blijken joden en christenen in het algemeen harmonisch te kunnen samenleven. Opeenvolgende koningen zorgen met hun optreden voor verwarring. Telkens weer wordt teruggegrepen op de codices van de keizers Theodosius uit 440 en Justinianus uit 529. Regels die bedoeld waren om joden te beschermen leiden tot beperkingen en uitsluiting. Kruistochten, die bedoeld waren om Jeruzalem te bevrijden van islamitische overheersing, keren zich tegen de Joden.
In hoofdstuk V (Reconquista en renaissance, reformatie en contrareformatie) laat ze zien hoe Spanje en Portugal een eigen proces van ontjoodsen kende. De reformatie met Luther en Calvijn riep de contrareformatie op. Het laatste hoofdstuk VI, Van Verlichting naar vernietiging, laat zien hoe de wereld zich voor de joden opende: naast burger in een seculiere staat konden ze lid zijn van een religieuze gemeenschap. Dan volgen de zwartste bladzijden over de Tweede Wereldoorlog: het zwijgen van de pausen; de dubbele houding van de kerken en de trage reacties. Dit hoofdstuk eindigt met de schuldverklaringen van enkele protestantse kerken uit november 2020. De Nabeschouwing constateert dat de kerken de gebeurtenissen tijdens en na de oorlog wel betreurd hebben, maar “eigenlijk niets ondernemen om de oorzaak aan te pakken”. (blz. 298)
Het boek is een poging om ‘een donkere kant van het christendom’ in een voor leken begrijpelijke taal weer te geven. In die poging is zij alleszins geslaagd. Het geeft het voortdurend zoeken naar de eigen identiteit van de joden goed weer. Elk hoofdstuk begint met enkele kernpunten (leerpunten), die een goede samenvatting zijn van wat in de daaropvolgende tekst uitgebreider wordt beschreven. De auteur slaagt erin om een tamelijk volledig overzicht te geven van de geschiedenis van de joden zonder te vervallen tot een droge opsomming. Maar het blijft wel veel informatie! Hiermee wordt een doorgaande lijn zichtbaar gemaakt van het telkens opnieuw verwerven van vrijheden die gevolgd worden nieuwe vervolgingen. Het boek kan dankzij een goed register tot de basislectuur horen voor mensen die tot voorbeeldfiguren worden opgeleid in kerken en onderwijs. Voor deze studie is veel literatuur gebruikt. Jammer alleen dat de teksten niet altijd genomen zijn uit originele, maar secundaire bronnen en internet. Een compliment aan de uitgever: het boek valt open en kan geopend op tafel blijven liggen. Dat maakt het lezen van boek als dit een stuk aangenamer.
Recensent : Cor Sinnema
Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom Den Bosch en was tot juni 2021 bestuurslid van de KRJ
